Eerder beschreef ik de situatie als een ‘boeiende tijd’. Inmiddels voelt die term te beperkt; het is veel meer ‘fascinerend’ geworden. Mijn oproep aan gemeentesecretarissen om de bezuinigingsdrang binnen gemeenten niet uitsluitend te benaderen vanuit bestaande patronen, maar om meer nadruk te leggen op ‘waarden’, krijgt door de maatschappelijke ontwikkelingen niet alleen meer urgentie, maar biedt ook meer kansen. De vragen die ik hierover kreeg, sluiten hier goed bij aan.
Laten we beginnen met het minder positieve nieuws: er is geen standaardoplossing of blauwdruk. Het goede nieuws is echter dat er al initiatieven zijn die houvast bieden. Zo start de Vereniging van Gemeentesecretarissen (VGS) een traject om de democratische rechtsstaat binnen gemeenten en provincies te versterken. Ook organiseert Binnenlands Bestuur een congres over duurzame oplossingen voor het jaar na de grote bezuinigingen. In zulke processen zal ‘waardengedreven denken en werken’ zeker aan bod komen. Het creëren van gedeelde visies en momenten van inspiratie is essentieel in dit soort processen.
Wat wel duidelijk is, is dat afwachten geen optie is. Er moet vooruit gekeken worden, en we moeten met lef de eerste stappen zetten, zeker in een politieke context die vaak geneigd is om moeilijke vraagstukken uit te stellen. In een omgeving waar ‘waarheid’ steeds meer verwaterd raakt door de stortvloed aan data, illusies, entertainment, wetenschap en onkunde die vaak door elkaar lopen, is het ondersteunen van politiek bestuur een uitdagende taak. Dit vraagt veel wijsheid en incasseringsvermogen van de ambtelijke organisatie, vooral wanneer bestuurders en politici steeds vaker de professionaliteit van hun eigen ambtenaren in twijfel trekken.
Elke gemeente is uniek en heeft zijn eigen kenmerken en lokale waarden. Toch zijn er een aantal belangrijke aandachtspunten die kunnen helpen om meer waarde gedreven bezuinigingen door te voeren. Het is niet sensationeel, maar het biedt wel richting.
Hoe kunnen bezuinigingen sturen op waarden?
Elke gemeente kan op haar eigen manier prioriteiten stellen, maar er zijn enkele belangrijke elementen die niet over het hoofd gezien mogen worden:
- Prioriteiten stellen op basis van publieke belangen
- Behoefteanalyse: Het is cruciaal om te weten wat de echte behoeften van de gemeenschap zijn. Dit helpt bij het bepalen van de belangrijkste diensten en voorkomt dat kwetsbare groepen extra zwaar worden getroffen door bezuinigingen.
- Waarden gedreven keuzes: Bij het bepalen van prioriteiten moet de impact op de samenleving centraal staan. Beleidskeuzes uit het verleden en resultaten van burgerberaden kunnen hierbij helpen. Denk bijvoorbeeld aan het bevorderen van gelijke kansen, het verminderen van ongelijkheid, het behouden van groene ruimtes en het verbeteren van de leefbaarheid in achtergestelde wijken.
- Betrek de gemeenschap actief
- Burgerparticipatie: Het is belangrijk dat inwoners actief betrokken worden bij beslissingen over bezuinigingen. Dit betekent niet alleen informeren, maar echt in gesprek gaan over hun waarden en welke diensten zij het belangrijkst vinden. Wat vindt de gemeenschap belangrijk, en blijven deze waarden relevant, zelfs met een kleiner budget?
- Zorg voor sociale rechtvaardigheid
- Bescherm kwetsbare groepen: De overheid moet ervoor zorgen dat kwetsbare groepen niet disproportioneel worden belast door de bezuinigingen. Dit kan bijvoorbeeld door compensatiemaatregelen.
- Wees transparant en verantwoord
- Heldere communicatie: Het is essentieel om duidelijk en eerlijk te communiceren over de bezuinigingen en waarom bepaalde keuzes worden gemaakt. Dit betekent geen PR-trucs, maar daadwerkelijk waarde hechten aan een goede relatie met de gemeenschap.
- Duurzaam bezuinigen
- Langetermijneffecten: In plaats van alleen naar korte termijn besparingen te kijken, is het belangrijk ook de lange-termijn gevolgen te overwegen. Dit helpt om keuzes te maken die de toekomst ten goede komen.
- Innovatie en samenwerking: Zoek naar mogelijkheden voor samenwerking met andere gemeenten, het bedrijfsleven en maatschappelijke instellingen om efficiënter te werken.
- Meet de maatschappelijke effecten van bezuinigingen
- Monitoren en evalueren: Het is belangrijk om de effecten van bezuinigingen goed te volgen. Door continu te monitoren en waar nodig bij te sturen, kan het succes van de bezuinigingen beter worden gegarandeerd.
- Denk na over de interne ondersteuning
- Niet alleen de usual suspects: Juist nu is het belangrijk om ‘de uitvoering’ aan het woord te laten komen. In de uitvoering komen waarden duidelijk naar voren. Als ze er nog zijn, geef de groen-, reiniging- en toezichtfunctionarissen een centrale rol. Zet beleids- en financiële mensen om hen heen.
- Koers op ‘Brede Welvaart’: Maak gebruik van wat al geleerd is onder dit concept en leer navigeren in de huidige situatie.
Dit is geen gemakkelijke opgave, maar het biedt wel ruimte voor gemeenten om hun eigen keuzes te maken en de lokale samenleving te respecteren. Het geeft ook de gemeentesecretaris de mogelijkheid om van betekenis te zijn in deze complexe tijd.